Literatura

Początki literatury wł. są stosunkowo późne, długo bowiem trwała tradycja staroż. Rzymu; stopniowo jednak z różnych elementów powstało nowe społeczeństwo, które pragnęło wypowiadać się własnym językiem; w różnych częściach kraju dążności te doszły do głosu, pobudzane przykładem sąsiadów: Prowansji i Francji. Na dworze Hohenstaufów grono poetów połączyło się w sycylijską; szkołę poetycką (XIII w.), uprawiającą różne formy pieśni lirycznej; pojawił się sonet. Na terenie Umbrii, w kręgu franciszkańskim (św. Franciszek z Asyżu), rel. poezja, śpiew, misteria i dialog dram. (lauda) zwracały się do ludu. Pierwszym wybitnym, prawdziwie oryginalnym prądem lit., z ośr. w Bolonii i Florencji, stał się dolce stil nuovo (na przeł. XIII i XIV w.). Wiek XIV (trecento) był pierwszą klas. epoką literatury wł.; trójka wielkich pisarzy zyskała nie tylko nar., ale i powszechne znaczenie; Dante Alighieri w Boskiej Komedii stworzył potężną syntezę średniowiecza; F. Petrarca ustalił kanon liryki osobistej i patriotycznej, a zarazem otworzył poczet znakomitych humanistów rozmiłowanych w pięknie antyku; G. Boccaccio dał noweli kształt artyst., który służył jako wzór pokoleniom następców. Wiek XV (quattrocento) był przede wszystkim epoką humanistów starających się zebrać i ożywić ocalałe zabytki antyku; Florencja Medyceuszów, zwłaszcza pod rządami Wawrzyńca Wspaniałego, wyróżniała się zarówno kulturą filoz. (Akad. Platońska), jak i lit. (w poezji: A. Poliziano, L. Pulci); związana z Wenecją Padwa, jak poprzednio Bolonia, ściągała na uniw. przybyszów z wielu krajów; ważna rola kult. przypadła też innym ośr., jak Ferrara pod władzą rodu d’Este (M. Boiardo, L. Ariosto) lub Neapol (G. Pontano, I. Sannazaro). Wiek XVI (cinquecento) to okres największej dojrzałości renesansu wł., a zarazem jego schyłku; poezja Ariosta, którą charakteryzowała swobodna gra wyobraźni, ustąpiła miejsca twórczości T. Tassa; wielką rolę odgrywali prozaicy — byli wśród nich znakomici pisarze polit. i historycy (N. Machiavelli, F. Guicciardini), moraliści (B. Castiglione), satyrycy i polemiści (P. Aretino); także mistrzowie malarstwa i rzeźby świetnie władali piórem, np.: Leonardo da Vinci, Michał Anioł, B. Cellini; powstały formy teatr., które zyskały długotrwałe powodzenie w całej Europie: commedia dell’arte (poł. XVI w.) i opera włoska (ok. 1600). Literatura baroku (XVII w., seicento) nie dorównywała innym dziedzinom ówczesnej sztuki wł.; poezja, reprezentowana gł. przez G. Marina, dążyła nade wszystko do zadziwienia czytelnika kunsztownością stylu (marinizm); jedynie w prozie nauk ścisłych panowała prostota (Galileusz). Oświecenie (XVIII w., settecento), pozostające pod silnym wpływem myśli fr., podjęło walkę ze spaczeniami smaku artyst.; rzymska Arcadia, skłonna do banalnej idylli, torowała jednak drogę klasycyzmowi, w którym najwyższy wówczas poziom reprezentowała poezja G. Pariniego i V. Montiego; w dziedzinie teatru znaczenie eur. osiągnęli: P. Metastasio (dramat muz.), C. Goldoni (komedia) i V. Alfieri (tragedia).

Kilka dziesiątków lat XIX w. wypełniały we Włoszech walki o zjednoczenie i niepodległość kraju, co znalazło wyraz w twórczości lit.; U. Foscolo, żołnierz i emigrant, zespolił w swych utworach poetyckich tradycje klasycyzmu z uczuciowością romantyka; przeniknięta pesymizmem liryka G. Leopardiego stanowiła najwyższe osiągnięcie poezji wł. XIX w.; czołowe miejsce wśród wł. romantyków zajmował A. Manzoni; pierwszy okres istnienia zjednoczonych Włoch znalazł odbicie w obywatelskiej poezji G. Carducciego; weryzm osiągnął szczyt w realist. prozie G. Vergi. Na przeł. XIX i XX w. bardziej osobisty charakter miała liryka G. Pascolego i przepojona zmysłowym odczuciem świata poezja G. D’Annunzia; silne piętno na całym życiu umysłowym kraju wycisnęła na pocz. XX w. filozofia i działalność kryt. B. Crocego; futuryzm (F.T. Marinetti), pierwszy awangardowy prąd poet., zerwał z tradycją i znalazł następnie sprzymierzeńca w faszyzmie; powieści A. Fogazzara i G. Deleddy, podobnie jak przepojona pasją polemiczną twórczość G. Papiniego, zyskały uznanie również u obcych; w teatrze sukces świat. osiągnął relatywizm L. Pirandella; w okresie międzywojennym rozwinął się hermetyzm (G. Ungaretti, E. Montale, S. Quasimodo). Silny wpływ na życie intelektualne Włoch miały czasopisma lit., zwłaszcza florenckie — „La Voce” (1908–14) i „La Ronda” (1919–23) oraz rzymskie — „Solaria” (1926–34); nie występowały one ze sprecyzowanym programem, lecz skupiały wokół siebie grupy pisarzy i tworzyły znaczące środowiska lit.; „La Voce”, przechodząc różne fazy, poszukiwało kierunków odnowy literatury, w „La Ronda” dominowały tendencje formalistyczne, „Solaria” propagowała literatury obce, publikowała utwory pisarzy wł., ocenianych jako zjawiska wybitne (I. Svevo), skupiała zwłaszcza przeciwników faszyzmu. Po II wojnie świat. pojawił się nurt neorealizmu (F. Jovine, C. Levi, P.P. Pasolini, E. Vittorini); do wybitnych przedstawicieli bujnie rozwijającej się prozy wł. należą: G. Bassani, D. Buzzati, I. Calvino, C. Cassola, C.E. Gadda, N. Ginzburg, G. Manganelli, E. Morante, A. Moravia, G. Morselli, A. Palazzeschi, C. Pavese, G. Piovene, V. Pratolini, I. Silone, L. Sciascia; osobnym zjawiskiem stała się odkryta 1958 jedyna powieść G. Tomasiego di Lampedusy Lampart; na pocz. lat 60. uformowała się tzw. grupa 63 (m.in. E. Sanguineti oraz słynny semiotyk U. Eco, później autor prozy o świat. rozgłosie), reprezentująca tendencje neoawangardowe, ujawniające się zwłaszcza w poezji i eseistyce (publikacje w piśmie „Il Verri”, zał. 1956 przez estetyka L. Anceschiego); tematem dominującym w prozie stała się w tym okresie sytuacja człowieka w uprzemysłowionym świecie (G. Parise, P. Volponi); w dziedzinie powojennego teatru sławę zdobyli m.in.: U. Betti, E. De Filippo, D. Fo. Ważnym elementem życia kulturalnego Włoch są nagrody lit., budzące żywe emocje zarówno wśród pisarzy, jak i czytelników; do najważniejszych należą Strega, Campiello i Viareggio.